ابوالصمصام مروزیاَبو الصَّمْصامِ مَروَزی، عمادالدین ذوالفقار بن محمد بن مَعْبَد حسنی، از محدثان معمر ایرانی در سده های ۵ و ۶ ق/ ۱۱ و ۱۲ م می‌باشد. ۱ - کنیهوی علاوه بر کنیه ابوالصمصام، به ابوالوَضّاح هم شناخته می‌شده است . [۱]
ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، ص۱۱۶ ،به کوشش محمد صدیق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱ م.
۲ - نسباختلاف بین گزارشگران درباره نسب وی بسیار است و منشأ آن شاید تصحیف و افتادگی در اسانید و روایات بوده باشد. [۲]
راوندی، سعید بن هبة الله، منهاج البراعه، ج۱، ص۴، به کوشش عبداللطیف کوه کمری، قم، ۱۴۰۰ ق.
[۳]
ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، ج۴، ص۷۲۲، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱ م.
[۴]
ابن‌طاووس، علی، سعدالسعود، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰ م.
[۵]
ابن‌عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، ج۱، ص۱۱۵، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱ م.
۳ - تاریخ تولداز تولد و وفات ابوالصمصام بجز تاریخ‌هایی که سمعانی در ذیل تاریخ بغداد به دست داده، گزارش دیگری در دست نیست. وی تولد او را در ۴۵۵ ق/۱۰۶۳ م و وفاتش را در ۵۳۶ ق/ ۱۱۴۲م ذکر کرده است. [۶]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶، ص۱۰۸، عمان، دارالبشیر.
[۷]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۲، ص۴۳۶ـ ۴۳۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
منتخب الدین گوید: هنگامی که باابوالصمصام ملاقات کردم، وی ۱۱۵ ساله بود، [۸]
منتخب الدین، علی بن عبیدالله، فهرست، ج۱، ص۷۳، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ ق.
گرچه این گزارش با تاریخی که سمعانی در مورد ولادت وی به دست داده، سازگاری ندارد. با توجه به بعضی روایاتِ بدون واسطه ابوالصمصام از سید مرتضی (د۴۳۶ ق)، شاید بتوان زمان تولد ابوالصمصام را درحدود ۴۲۰ ق برآورد نمود. زادگاه ابوالصمصام مرو بود. [۹]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶، ص۱۰۸، عمان، دارالبشیر.
۴ - مسافرت‌های ویوی سفر های متعددی به سرزمین های مختلف اسلامی داشت و زمانی را در بغداد سپری کرد. [۱۰]
ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، ج۴، ص۷۲۲، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱ م.
[۱۱]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۲، ص۴۳۶ـ ۴۳۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
پی‌گیری تاریخی مسیر سفرهای وی ناممکن می‌نماید. اما بر پایه آنچه از گزارش مورخان برمی‌آید ابوالصمصام در حدود سال ۴۷۹ ق در بغداد بوده است. [۱۲]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶، ص۱۰۸، عمان، دارالبشیر.
همچنین می‌دانیم که وی پیش از ۴۸۵ ق در اصفهان بوده و در آن شهر از نظام الملک طوسی (مق ۴۸۵ ق) وزیر آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی حدیث شنیده است. [۱۳]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، معجم الشیوخ، ص۷۱، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۱۴]
ابن‌عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۴۰۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸ م.
گفتنی است که وی در بغداد نیز از نظام الملک استماع حدیث کرده است. [۱۵]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶، ص۱۰۸، عمان، دارالبشیر.
رافعی از حضور ابوالصمصام در قزوین در حدود سال‌های ۵۱۲ـ ۵۱۳ ق خبر می‌دهد [۱۶]
رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۱۲، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵ م.
و ابن‌عساکر [۱۷]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶، ص۱۰۸، عمان، دارالبشیر.
بر ورود وی به دمشق پیش از ۵۲۰ ق تصریح دارد. ابوالصمصام سپس ازآن شهر، راهی موصل شد و احتمالاً در همین زمان با سمعانی دیدار نمود [۱۸]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶، ص۱۰۸، عمان، دارالبشیر.
[۱۹]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۲، ص۴۳۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
و این آخرین اطلاعی است که از زندگانی وی در دست است.۵ - اساتید ابوالصمصامابوالصمصام در طول سفرهایش از بعضی بزرگان کسب فیض نموده که از آن جمله‌اند: شیخ ابوجعفر طوسی ، نجاشی، سلّار دیلمی، ابوعبدالله محمد بن علی حلوانی وابواخیر برکة بن محمد اسدی. [۲۰]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، معجم الشیوخ، ص۷۱، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۲۱]
منتخب الدین، علی بن عبیدالله، فهرست، ج۱، ص۲۷، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ ق.
[۲۲]
منتخب الدین، علی بن عبیدالله، فهرست، ج۱، ص۷۳، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ ق.
[۲۳]
ابن‌داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، ج۱، ص۷ـ ۸، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ ش.
[۲۴]
نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۹۶، تهران، ۱۳۲۱ ق.
سید مرتضی را نیز در عداد مشایخ وی برشمرده‌اند. [۲۵]
منتخب الدین، علی بن عبیدالله، فهرست، ج۱، ص۷۳، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ ق.
البته با نگرشی بر اسانید روایات و اجازات موجود روایت ابوالصمصام از سید مرتضی هم به صورت بی واسطه و هم با واسطه ابوعبدالله حلوانی هردو دیده می‌شود و ممکن است مربوط به دو دوره از حیات علمی وی بوده باشد. ۶ - شاگردان ویشاگردان و راویان ابوالصمصام را شخصیت‌هایی سرشناس چون قطب الدین راوندی ، سید فضل الله راوندی، محمد بن شهر آشوب ، ابوسعد سمعانی و ابوالقاسم ابن عساکر تشکیل می‌دهند. [۲۹]
راوندی، سعید بن هبة الله، منهاج البراعه، ج۱، ص۴، به کوشش عبداللطیف کوه کمری، قم، ۱۴۰۰ ق.
[۳۰]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، معجم الشیوخ، ص۷۱، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۳۲]
ابن‌عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۴۰۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸ م.
۷ - گرایش‌های وی از دیدگاه ابنعساکربه گفته ابن‌عساکر، [۳۴]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۶، ص۱۰۸، عمان، دارالبشیر.
ابوالصمصام در مدت اقامتش در دمشق، مجالس وعظی برپا می‌داشت که گرایش‌های شیعی در آن هویدا بود. ابن‌عساکر در جایی، از این گرایش‌ها به زندقه تعبیر کرده است. [۳۵]
ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، ج۲، ص۴۳۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق.
نام ابوالصمصام به عنوان حلقه‌ای مهم در سلسه اساتید امامیه به چشم می‌خورد و می‌توان وی را به عنوان یکی از ناقلان عمده مصنفات پیشینیان امامی به شمار آورد.۸ - نقش بسزای ابوالصمصام در انتقال میراث گذشتگانبا توجه به مرویات وی، نقش بسزای او در انتقال میراث گذشتگان آشکار می‌گردد. برای نمونه، روایت آثار نجاشی، [۳۶]
ابن‌داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، ج۱، ص۷ـ ۸، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ ش.
شیخ طوسی ، سید مرتضی، [۴۰]
ابن‌داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، ج۱، ص۷ـ ۸، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ ش.
شریف رضی ، [۴۲]
بحرانی، یوسف، الکشکول، ج۲، ص۱۹۸، نجف، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵ م.
شیخ مفید و ابن‌بابویه توسط او را می‌توان یاد کرد. وی علاوه بر امامیه، در انتقال مصنفات و رویات غیرشیعی نیز دست داشته است. مثلاً او یکی از راویان اصلی تفسیر ثعلبی بوده است. روایات پراکنده او نیز در کتب محدثان فراوان یافت می‌شود. [۴۷]
رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۳۰۷، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵ م.
[۴۸]
رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، ج۱، ص۳۲۷، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵ م.
[۴۹]
رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۱۶۴، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵ م.
[۵۰]
ابن‌عساکر، علی بن حسن، معجم الشیوخ، ص۷۱، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز.
[۵۱]
ابن‌عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، ج۳، ص۱۴۰۳، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸ م.
[۵۲]
ابن‌عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، ج۵، ص۲۴۸۰، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸ م.
۹ - مذهب کلامی و فقهی ویگفتنی است که در منابع، راجع به مذهب کلامی و فقهی ابوالصمصام تصریحی دیده نمی‌شود و در این‌باره تنها می‌توان بر اشارات پراکنده نظر داشت؛ مثلاً در برخی از منابع به نام یکی از نوادگان وی، یعنی ذوالفقار بن محمد بن اشرف اشاره رفته (د ۶۸۵ ق) که مدرس مدرسه مستنصریه بوده و مذهب شافعی داشته است. [۵۳]
ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، ج۴، ص۸۱۸ ـ ۸۱۹، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱ م.
[۵۴]
ابن‌رافع سلامی، محمد، منتخب المختار، ج۱، ص۵۴، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ ق/ ۱۹۳۸ م.
[۵۵]
ابن‌رافع سلامی، محمد، منتخب المختار، ج۱، ص۸۹، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ ق/ ۱۹۳۸ م.
[۵۶]
ابن‌قاضی مکناسی، احمد بن محمد، درة الحجال، ج۱، ص۲۶۹، به کوشش محمد احمد ابوالنور، قاهره/یونس ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰ م.
البته روشن نیست که شافعی بودن این نواده تا چه حد ریشه در پیشینه خاندان او دارد. همانطور که گفته شد، ابن‌عساکر به صراحت از گرایش شیعی ابوالصمصام سخن گفته است و تردیدی نیست که وی با بزرگان شیعه در عصر خود رابطه‌ای بسیار نزدیک داشته است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ ق. (۲) ابن‌داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ ش. (۳) ابن‌رافع سلامی، محمد، منتخب المختار، به کوشش عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ ق/ ۱۹۳۸ م. (۴) ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، به کوشش محمد صدیق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱ م. (۵) ابن‌طاووس، علی، سعدالسعود، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰ م. (۶) ابن‌عدیم، عمر بن احمد، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸ م. (۷) ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر. (۸) ابن‌عساکر، علی بن حسن، معجم الشیوخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۹) ابن‌عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱ م. (۱۰) ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، تلخیص مجمع الآداب، به کوشش مصطفی جواد، دمشق، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱ م. (۱۱) ابن‌قاضی مکناسی، احمد بن محمد، درة الحجال، به کوشش محمد احمد ابوالنور، قاهره/یونس ۱۳۹۰ق/ ۱۹۷۰ م. (۱۲) بحرانی، یوسف، الکشکول، نجف، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵ م. (۱۳) رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، حیدرآباد دکن، ۱۹۸۵ م. (۱۴) راوندی، سعید بن هبة الله، منهاج البراعه، به کوشش عبداللطیف کوه کمری، قم، ۱۴۰۰ ق. (۱۵) شهید اول، محمد بن مکی، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ ق. (۱۶) مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳ م. (۱۷) منتخب الدین، علی بن عبیدالله، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۰۴ ق. (۱۸) نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۲۱ ق؛ ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالصمصام مروزی»، ج۵، ص۲۲۶۶. |